Gunther Schuller 1925 - 2015

Gunther Schuller die zondag 21 juni 2015 op 89-jarige leeftijd overleed, was een componist en arrangeur die, qua artistiek niveau, in de top tien thuishoort. Schuller was een van de prominente musici van The Third Stream, een beweging die de fusie van jazz en moderne klassieke muziek beoogde. De componist Gunther Schuller schreef meer dan 200 composities, waaronder solostukken voor gitaar en orgel plus orkestwerken, kamermuziek, opera en jazz. Met het orkestwerk Of Reminiscences and Reflections, opgedragen aan zijn vrouw Marjorie Black won hij in 1994 de Pulitzer Prize for Music.

Schuller, geboren op 22 November, 1925, in New York, kwam uit een familie van klassieke musici. Zijn grootvader was dirigent in Duitsland en zijn vader was violist bij de New York Philharmonic. Hij begon zijn muzikale loopbaan als jongenssopraan. Privé studeerde hij fluit en hoorn. Zijn eerste stappen als musicus zette hij als hoornist. Hij bleek een absoluut talent en werd al vroeg als virtuoos beschouwd.

Op zestienjarige leeftijd debuteerde hij in de Zevende van Sjostakovitsj onder leiding van Arturo Toscanini. In de veertiger jaren begon hij als teenager zijn muzikale loopbaan bij het American Ballet Theatre and Cincinnati Symphony Orchestra. Eugene Goossens, de muzikale leider van de Cincinnati Symphony, dirigeerde tijdens de wereldpremiè van Schuller's First Horn Concerto in 1945, waarbij de twintigjarige componist tevens de solist was. Later stapte Schuller over naar het Metropolitan Opera Orchestra, waar hij tot 1959  eerste hoornist bleef. In die periode begon hij ook te schrijven, hetgeen resulteerde in zijn eerste boek Horn Technique, dat in 1962 verscheen. De stap naar de jazz zette hij op jonge leeftijd. Toen hij op een avond zijn huiswerk voor de highschool maakte, hoorde hij Duke Ellington en was verkocht.

In een interview in 2009 vertelde hij: 'Ik zei tegen mijn vader, hoor eens pa, ik heb gisteravond muziek gehoord en ik vind die muziek net zo goed als Beethoven of Mozart. En pa kreeg bijna een hartaanval, omdat het ketters was, om zoiets te beweren.' De nieuwe passie van Gunther Schuller leidde tot frequent bezoek aan de New Yorkse jazzclubs, waar hij te maken kreeg met de bebop scene van de late veertiger jaren. Hoewel de hoorn op dat moment zelden als jazzinstrument werd gebruikt, begon Schuller meteen bij topmusici van dat moment. Schuller was een der musici die in 1949-1950 samen met trompettist Miles Davis de Birth of the Cool sessies opnam; opnamen waar jazz en klassieke compositie -en arrangeurtechnieken werd gebruikt. Na die introductie bleef hij optreden en platen maken met de groten van de jazz, zoals J.J. Johnson, Eric Dolphy, Dizzy Gillespie, Ornette Coleman en Charles Mingus. Vrijwel tegelijkertijd maakte hij ook op het gebied van moderne klassieke muziek indruk. Zo vond in 1954 tijdens Darmstädter Ferienkurse für Neue Musik de wereldpremière van zijn Dramatic Ouverture for Orchestra plaats. Midden vijftiger jaren ging hij samenwerken  met de klassiek geschoolde pianist John Lewis, die op dat moment het Modern Jazz Quartet leidde. Samen vormde zij de Modern Jazz Society in een poging om jazz en klassiek muziek meer met elkaar te verbinden. Schuller was van mening dat zowel jazzmusici als klassiek geschoolde musici van elkaar konden leren. Een van eerste vormen van samenwerking met bassist Charles Mingus was het dirigeren van de Mingus compositie “Revelations” in 1955. In 1961 had Schuller de muzikale leiding van de opnamen voor het Verve label van 'Perceptions'. Trombonist J.J. Johnson, componeerde en arrangeerde dit stuk voor trompetsolist en groot orkest. De trompetsolist was Dizzy Gillespie. Opvallend in de instrumentatie van het orkest was het ontbreken van saxofoons en houtblazers.

Gedurende een lezing in 1957 tijdens het Festival of the Arts aan de Brandeis University, introduceerde Schuller de term 'Third Stream', om zo zijn kijk weer te geven op de samensmelting van de twee hoofdstromingen in de Amerikaanse muziek. Om die opvattingen te onderstrepen dirigeerde hij de première van Jimmy Giuffre's Suspensions met het Gunther Schuller Orchestra. De LP verscheen later op  Columbia Records. Schuller schreef ook de tekst op de hoes van de LP. Hij stelde de retorische vraag: 'Is dit nog wel jazz en heeft dit gemengde huwelijk van jazz en klassiek een eigen waarde? Over de compositie van Jimmy Giuffre 'Suspensions' schreef Schuller: Dit is een verdere poging om, zo exact mogelijk als onze inadequate notatie dat mogelijk maakt, muziek te componeren en noteren, die zijn persoonlijke standpunt betreffende jazz en blues weergeeft. Het verklaart gedeeltelijk waarom er geen improvisatie in dit werk voorkomt.

Gunther Schuller en John Lewis introduceerden vervolgens in 1957-1958 hun Third Streamcomposities op twee L.P.'s op het Columbia label: Music for Brass en Modern Jazz Concert .

'Toen ik in 1957 Third Stream introduceerde, bleek het idee extreem controversieel,' vertelde Schuller in een interview in 2010. 'Ik werd van twee kanten aangepakt. Klassiek georiënteerde musici, componisten en critici meenden dat klassieke muziek door jazz, die zwarte muziek, zou worden besmet. En de jazzmusici en critici veronderstelden dat klassiek muziek hun prachtige spontane en geïmproviseerde muziek onder uit zou halen. Uiteindelijk kwamen de twee toch samen.'

Gunther Schuller en John Lewis richtten samen de Lenox School of Jazz in Western Massachusetts op en nodigden in 1959 avant-gardist Ornette Coleman uit. Coleman had vlak daarvoor als free-jazz pionier zijn historische debuut in New York gemaakt.

In de zestiger jaren beperkte Schuller zijn optredens drastisch en richtte zich vooral op componeren, les geven en schrijven. Hij was president van het New England Conservatory in Boston van 1967 tot 1977. Hier vestigde hij het eerste lesprogramma voor jazz, waarop studenten konden afstuderen op een belangrijk en klassiek georiënteerd conservatorium. Ook vestigde hij in Boston de Third Stream afdeling, met pianist Ran Blake aan het hoofd. Hij richtte in Boston bovendien het New England Conservatory Ragtime Ensemble op, een ensemble dat in 1973 een Grammy Award ontving voor de plaat Joplin: The Red Back Book. Schuller zelf won voor de hoestekst twee Grammy Awards. Het herintroduceren van het bijna vergeten werk van Scott Joplin toonde zijn wezenlijke interesse in de traditionele vormen van de jazz.

Schuller bleef vooral actief in organisaties. Zo richtte hij in 1990 samen met David Baker het Smithsonian Jazz Masterworks Orchestra op en nam de leiding in handen. Doel was Amerikaanse jazz meesterwerken uit te voeren en te behouden. in dat kader formeerde Schuller een all-star ensemble en voerde van Charles Mingus diens tweeënhalf uur durende symfonie Epitaph opnieuw uit, niet alleen in de Verenigde Staten, maar b.v. ook in 1991 op het Jazz Fest te Berlijn.

Schuller schreef een aantal boeken, zowel lesmateriaal als historische studies, zoals Early Jazz: Its Roots and Musical Development, uit 1968 en The Swing Era: The Development of Jazz, 1930-1945. Beide boeken presenteren deze periodes in de jazz  op een zeer gedetailleerde manier, met veel feiten materiaal en met veel muzikale voorbeelden, die door Schuller met grote precisie zijn genoteerd. Hij analyseerde daarvoor bijna 30.000 opnamen uit genoemde periodes.

Tot de belangrijkste orkestwerken van Gunther Schuller horen: Symphony, uit 1965; Seven Studies of Paul Klee, uit 1959 en An Arc Ascending, uit 1996. Hij componeerde twee operas: The Visitation, uit 1966, gebaseerd op een verhaal van Franz Kafka, en de kinderopera The Fisherman and his Wife, met een tekst van John Updike, gebaseerd op een sprookje van Grimm. Zijn voornaamste composities in de Third Streamstijl zijn Transformation for Jazz Ensemble, uit 1957, Concerto for Jazz Quartet and Orchestra, uit 1959 en Variants on a Theme of Thelonious Monk, uit 1960, met Eric Dolphy als solist.

De titels van zijn werken en zijn muzikale intentieverklaringen mogen ambitieus en misschien wel pretentieus klinken, maar het resultaat is veelal prachtige muziek, vaak lichtvoetig, zeker niet bombastisch. In zijn samenwerking met de grote jazzsolisten als Dolphy, Gillespie, J.J. Johnson en Charles Mingus laat hij die solisten voldoende vrijheid.

Op youtube.com is veel van zijn werk en opvattingen terug te vinden: 

• LouisAndriessen and Gunther Schuller on Creativity on Livestream - Schuller legt hetsamen met onze eigen Louis Andriessen nog eens uit.
• Charles Mingus' Epitaph: Live in Berlin,Conducted by Gunther Schuller
• Jazz abstractions - Piece for Guitar and Strings (JohnLewis and Gunther Schuller)

Zijn twee kinderen, drummer George Schuller en de bassist Ed Schuller, zetten de muzikale traditie van de familie voort.

Bijdrage: C.P. Vincentius